Η επίδραση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στην ψυχική υγεία των νέων
Εισαγωγή
Η ραγδαία εξάπλωση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης τις τελευταίες δύο δεκαετίες έχει επιφέρει αναδιάρθρωση στον τρόπο, με τον οποίο οι άνθρωποι επικοινωνούν, συνδέονται και συγκροτούν την ταυτότητά τους. Οι νέοι, περισσότερο από κάθε άλλη ηλικιακή ομάδα, βρίσκονται στον πυρήνα αυτής της αλλαγής, καθώς χρησιμοποιούν καθημερινά πλατφόρμες, όπως το Instagram, το TikTok, το YouTube και το Twitter, για να επικοινωνούν, να διαμορφώνουν κοινωνικές σχέσεις, να ενημερώνονται αλλά και να συγκρίνουν τον εαυτό τους με τους άλλους. Η επίδραση αυτής της συνεχούς και έντονης χρήσης δεν είναι μονοδιάστατη. Από τη μια πλευρά, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης παρέχουν στους νέους ευκαιρίες κοινωνικής υποστήριξης, μάθησης και ενίσχυσης της κοινωνικής τους δικτύωσης. Από την άλλη πλευρά, όμως, η υπερβολική και παθητική χρήση τους έχει συνδεθεί με αυξημένα επίπεδα άγχους, κατάθλιψης, μειωμένης αυτοεκτίμησης και σοβαρές διαταραχές στον ύπνο και στη συγκέντρωση.
Στόχος της παρούσας εργασίας είναι να διερευνήσει τις επιδράσεις των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στην ψυχική υγεία των νέων, μέσα από ένα σφαιρικό και κριτικό πρίσμα. Αρχικά, παρουσιάζεται το θεωρητικό πλαίσιο που εξηγεί πώς και γιατί τα μέσα αυτά ασκούν επιρροή στην ψυχολογία. Στη συνέχεια, γίνεται ανάλυση τόσο των θετικών, όσο και των αρνητικών επιπτώσεων, με βάση τη διεθνή βιβλιογραφία και τις εμπειρικές έρευνες. Επιπλέον, αναλύονται οι παράγοντες που μεσολαβούν ή τροποποιούν τις επιδράσεις, ώστε να κατανοηθεί γιατί δεν επηρεάζονται όλοι οι νέοι με τον ίδιο τρόπο. Τέλος, διατυπώνονται προτάσεις και στρατηγικές για ισορροπημένη χρήση, με έμφαση σε ατομικό, οικογενειακό, εκπαιδευτικό και κοινωνικό επίπεδο.
Κεφάλαιο 1ο: Θεωρητικό υπόβαθρο και μηχανισμοί επίδρασης
Ένα από τα σημαντικότερα θεωρητικά μοντέλα που εξηγούν την επίδραση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης είναι η θεωρία της κοινωνικής σύγκρισης του Festinger. Σύμφωνα με αυτήν, οι άνθρωποι τείνουν να αξιολογούν τον εαυτό τους συγκρίνοντάς τον με άλλους. Στον ψηφιακό κόσμο, όπου κυριαρχούν εξιδανικευμένες εικόνες ζωής, οι νέοι εκτίθενται σε μια συνεχή ροή ανοδικών συγκρίσεων, η οποία οδηγεί σε συναισθήματα ανεπάρκειας και μείωσης της αυτοεκτίμησης. Η επαναλαμβανόμενη έκθεση σε εικόνες τέλειων σωμάτων, επιτυχημένων επαγγελματικών πορειών ή πολυτελών τρόπων ζωής δημιουργεί έναν φαύλο κύκλο σύγκρισης, ο οποίος μπορεί να αποδειχθεί ιδιαίτερα επιβαρυντικός για την ψυχική ισορροπία των ευάλωτων ατόμων.
Παράλληλα, η θεωρία της αυτοπαρουσίασης του Goffman δίνει μια άλλη διάσταση στο φαινόμενο. Οι νέοι επενδύουν στη δημιουργία ενός «ψηφιακού εαυτού», που συχνά διαφέρει σημαντικά από την πραγματικότητα. Αυτή η ασυνέπεια μεταξύ ψηφιακής και βιωμένης ταυτότητας δημιουργεί γνωστική ασυμφωνία και αυξάνει τα επίπεδα άγχους. Η ανάγκη για συνεχή προβολή μιας βελτιωμένης εκδοχής του εαυτού οδηγεί σε έντονη πίεση, καθώς το άτομο αισθάνεται ότι οφείλει να ανταποκριθεί στις προσδοκίες του διαδικτυακού κοινού.
Η θεωρία αυτοκαθορισμού των Deci και Ryan ενισχύει την ανάλυση, καθώς εστιάζει στις βασικές ψυχολογικές ανάγκες του ανθρώπου: τη συνδεσιμότητα, την αίσθηση ικανότητας και την αυτονομία. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπορούν να ικανοποιήσουν τις δύο πρώτες ανάγκες, παρέχοντας το αίσθημα του «ανήκειν» και ευκαιρίες ανάπτυξης δεξιοτήτων. Ωστόσο, συχνά υπονομεύουν την αυτονομία, καθώς οι νέοι εξαρτώνται από εξωτερικές επιβεβαιώσεις, όπως τα «likes» και τα σχόλια. Όταν η ευημερία βασίζεται σε εξωτερικούς δείκτες, η συναισθηματική σταθερότητα γίνεται εύθραυστη και εξαρτημένη από τη διακύμανση των αλγορίθμων.
Εξίσου σημαντικά είναι τα μοντέλα που εξηγούν την εθιστική χρήση. Η διαδικασία της συνεχούς ειδοποίησης, η ατέρμονη κύλιση (infinite scroll) και η αλγοριθμική προβολή περιεχομένου που ενισχύει τον συναισθηματικό αντίκτυπο οδηγούν σε έναν μηχανισμό μεταβλητής ενίσχυσης, παρόμοιο με αυτόν που παρατηρείται στα τυχερά παιχνίδια. Αυτή η συνθήκη εντείνει την παρόρμηση για συνεχή επιστροφή στην πλατφόρμα, υπονομεύοντας τον έλεγχο της χρήσης.
Κεφάλαιο 2ο: Θετικές επιδράσεις
Παρά τους κινδύνους δεν μπορεί να αγνοηθεί ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης παρέχουν σημαντικά οφέλη. Έρευνες έχουν δείξει ότι οι νέοι που χρησιμοποιούν τα μέσα με ενεργητικό τρόπο, για να αλληλεπιδρούν και να μοιράζονται υποστηρικτικά σχόλια, βιώνουν αυξημένο κοινωνικό κεφάλαιο και μειωμένα επίπεδα μοναξιάς. Ιδιαίτερα για φοιτητές που βρίσκονται σε περίοδο μετάβασης, τα μέσα αυτά μπορούν να λειτουργήσουν ως γέφυρα κοινωνικής ένταξης, διατηρώντας δεσμούς με φίλους και οικογένεια και δημιουργώντας νέες κοινότητες με βάση κοινά ενδιαφέροντα.
Ένας ακόμη τομέας στον οποίο τα κοινωνικά δίκτυα προσφέρουν σημαντική προστιθέμενη αξία είναι η ψυχική υγεία. Η διάχυση πληροφοριών σχετικά με ζητήματα ψυχολογικής υποστήριξης, οι προσωπικές αφηγήσεις ανθρώπων που ξεπέρασαν δυσκολίες και η δυνατότητα εύρεσης ομάδων υποστήριξης μειώνουν το κοινωνικό στίγμα και ενθαρρύνουν τους νέους να αναζητήσουν βοήθεια. Η αποστιγματοποίηση της ψυχικής ασθένειας αποτελεί κρίσιμη παράμετρο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης συμβάλλουν ουσιαστικά προς αυτήν την κατεύθυνση.
Στον εκπαιδευτικό και επαγγελματικό τομέα, οι πλατφόρμες αυτές ανοίγουν νέους δρόμους για μάθηση, δικτύωση και ανέλιξη. Οι φοιτητές έχουν τη δυνατότητα να συμμετάσχουν σε διαδικτυακές ομάδες μελέτης, να παρακολουθήσουν διαλέξεις και σεμινάρια, να αποκτήσουν πρόσβαση σε επαγγελματικές ευκαιρίες και να χτίσουν το προσωπικό τους δίκτυο. Ειδικά σε εποχές που η φυσική παρουσία περιορίζεται, όπως κατά τη διάρκεια της πανδημίας, τα μέσα αυτά αποτέλεσαν ανεκτίμητο εργαλείο διατήρησης της ακαδημαϊκής συνέχειας.
Κεφάλαιο 3ο: Αρνητικές επιδράσεις
Παράλληλα, οι αρνητικές επιπτώσεις είναι πολυάριθμες και καλά τεκμηριωμένες. Η υπερβολική χρήση συνδέεται με αυξημένα συμπτώματα κατάθλιψης και άγχους. Οι συνεχείς ανοδικές συγκρίσεις με εξιδανικευμένες ζωές άλλων δημιουργούν ένα περιβάλλον όπου οι νέοι αισθάνονται ανεπαρκείς και αποτυχημένοι. Το φαινόμενο του «Facebook depression» περιγράφει ακριβώς αυτήν τη συσχέτιση.
Η εικόνα σώματος επηρεάζεται επίσης έντονα. Πλατφόρμες βασισμένες στην εικόνα, όπως το Instagram και το TikTok, προβάλλουν συνεχώς πρότυπα ομορφιάς και επιτυχίας που συχνά δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Οι νέοι εσωτερικεύουν αυτά τα πρότυπα, με αποτέλεσμα να εμφανίζουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, αυξημένη δυσαρέσκεια για την εμφάνισή τους και σε ορισμένες περιπτώσεις διατροφικές διαταραχές.
Επιπλέον, η χρήση πριν τον ύπνο αποδεδειγμένα επηρεάζει την ποιότητα του ύπνου. Η γνωστική διέγερση, η έκθεση στο φως των οθονών και η χρονική εκτόπιση του ύπνου οδηγούν σε σωματική κόπωση, μείωση της συγκέντρωσης και ενίσχυση των συμπτωμάτων άγχους. Δεν πρέπει να παραβλέψουμε επίσης τον παράγοντα της διαδικτυακής παρενόχλησης. Ο κυβερνοεκφοβισμός, οι επιθετικές αλληλεπιδράσεις και οι πρακτικές δημόσιας έκθεσης αποτελούν πηγές έντονου στρες και ψυχολογικής βλάβης.
Τέλος, η προβληματική χρήση, η οποία χαρακτηρίζεται από απώλεια ελέγχου, παραμέληση άλλων δραστηριοτήτων και συνέχιση της χρήσης παρά τις αρνητικές συνέπειες, αποτελεί μια μορφή εθισμού που μπορεί να επηρεάσει σοβαρά την ακαδημαϊκή επίδοση, την κοινωνική ζωή και την ψυχική ισορροπία των νέων.
Κεφάλαιο 4ο: Τροποποιητικοί παράγοντες
Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι δεν επηρεάζονται όλοι οι νέοι με τον ίδιο τρόπο από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Οι ατομικές διαφορές παίζουν καθοριστικό ρόλο. Νέοι με χαμηλή αυτοεκτίμηση ή υψηλή συναισθηματική αντιδραστικότητα είναι πιο επιρρεπείς στις αρνητικές επιπτώσεις, ενώ εκείνοι που διαθέτουν ανθεκτικότητα και ισχυρό δίκτυο υποστήριξης είναι λιγότερο ευάλωτοι. Ο τύπος της χρήσης επίσης διαφοροποιεί τα αποτελέσματα: η ενεργητική και υποστηρικτική αλληλεπίδραση έχει πολύ πιο θετικά αποτελέσματα από την παθητική κατανάλωση περιεχομένου.
Το οικογενειακό και κοινωνικό πλαίσιο δρα επίσης προστατευτικά ή ενισχυτικά. Η γονεϊκή καθοδήγηση, η ανοιχτή επικοινωνία για τους κινδύνους και η ενίσχυση του ψηφιακού αλφαβητισμού συμβάλλουν σε πιο ισορροπημένη χρήση. Το σχολικό/ακαδημαϊκό κλίμα, όταν στηρίζει την ένταξη και την ενσυναίσθηση, μειώνει την εξάρτηση από τη διαδικτυακή επιβεβαίωση και αναβαθμίζει την αξία των δια ζώσης σχέσεων, οι οποίες αποτελούν παράγοντα αντίστασης στη μοναξιά. Οι offline πηγές στήριξης—φίλοι, οικογένεια, συμβουλευτικές υπηρεσίες—τροποποιούν επίσης τη σχέση χρήσης–ευημερίας, προσφέροντας εναλλακτικές οδούς ρύθμισης συναισθήματος πέρα από την οθόνη.
Σε επίπεδο πλατφόρμας, αλγοριθμικές ρυθμίσεις που προάγουν συγκριτικό περιεχόμενο ή που επιβραβεύουν με υψηλή ορατότητα τα «κορυφαία» στιγμιότυπα, αυξάνουν την πιθανότητα εμφάνισης FOMO, ιδιαίτερα σε χρήστες με σχετική ευαλωτότητα. Αντιθέτως, επιλογές «well-being by design» όπως ορατά ταμπλό χρόνου χρήσης, προεπιλεγμένοι περιορισμοί αυτόματης αναπαραγωγής και υπενθυμίσεις αποσύνδεσης, φαίνεται να μειώνουν την ένταση της έκθεσης και να διευκολύνουν την αυτορρύθμιση, μεταβάλλοντας ουσιαστικά το πλαίσιο μέσα στο οποίο δρουν οι ατομικοί κίνδυνοι.
Κεφάλαιο 5ο: Παρεμβάσεις και πολιτικές
Η διαχείριση του ζητήματος απαιτεί πολυεπίπεδη στρατηγική. Σε ατομικό επίπεδο, οι νέοι χρειάζεται να αναπτύξουν δεξιότητες ενσυνείδητης χρήσης, να θέτουν χρονικά όρια και να αναγνωρίζουν τα ερεθίσματα που τους προκαλούν άγχος ή χαμηλή διάθεση. Η γνωσιακή αναπλαισίωση, η αποδόμηση των εξιδανικευμένων προτύπων και η αναζήτηση εναλλακτικών στρατηγικών ρύθμισης συναισθήματος αποτελούν σημαντικές τεχνικές.
Σε οικογενειακό και εκπαιδευτικό επίπεδο, η συνεργασία μεταξύ γονέων και σχολείων για τη διαμόρφωση σαφών κανόνων και την καλλιέργεια ψηφιακού αλφαβητισμού είναι απαραίτητη. Οι ακαδημαϊκοί χώροι μπορούν να ενσωματώσουν προγράμματα ευ ζην, συμβουλευτικές υπηρεσίες και ομάδες ψυχολογικής υποστήριξης, ειδικά σχεδιασμένες για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της υπερβολικής χρήσης.
Τέλος, σε επίπεδο πολιτικής και σχεδιασμού πλατφορμών, η εισαγωγή εργαλείων ευεξίας, η διαφάνεια των αλγορίθμων και η ρύθμιση του επιβλαβούς περιεχομένου μπορούν να συμβάλουν ουσιαστικά στη μείωση των κινδύνων. Η ευθύνη δεν μπορεί να επιρριφθεί μόνο στους χρήστες: απαιτείται συνεργασία μεταξύ των ατόμων, των οικογενειών, των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, του κράτους και των εταιρειών τεχνολογίας.
Συμπεράσματα
Συνοψίζοντας, η επίδραση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στην ψυχική υγεία των νέων είναι πολυδιάστατη και εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Τα μέσα αυτά προσφέρουν κοινωνική υποστήριξη, εκπαιδευτικές και επαγγελματικές ευκαιρίες, καθώς και πρόσβαση σε πληροφορίες και κοινότητες που αποδεικνύονται ιδιαίτερα χρήσιμες. Παράλληλα, όμως, εγκυμονούν σοβαρούς κινδύνους (εθιστική χρήση, άγχος, κατάθλιψη, χαμηλή αυτοεκτίμηση, διαταραχές ύπνου και έκθεση σε διαδικτυακή παρενόχληση).
Η ισορροπία δεν βρίσκεται στην απόλυτη αποφυγή, αλλά στην ενσυνείδητη και ρυθμισμένη χρήση. Η ψυχολογία καλείται να αναδείξει παρεμβάσεις που θα βοηθήσουν τους νέους να αξιοποιήσουν τα οφέλη και να περιορίσουν τις βλαπτικές συνέπειες. Η καλλιέργεια δεξιοτήτων ψηφιακής υγείας, η στήριξη από οικογένεια και σχολείο, καθώς και η υπεύθυνη στάση των ίδιων των μέσων συνιστούν τον δρόμο προς μια πιο υγιή ψηφιακή πραγματικότητα.
Βιβλιογραφία
Andreassen, C. S., Torsheim, T., Brunborg, G. S., & Pallesen, S. (2012). Development of a Facebook Addiction Scale. Psychological Reports, 110(2), 501–517.
Brown, V. R., & Vaughn, E. D. (2011). The writing on the (Facebook) wall: The use of social networking sites in hiring decisions. Journal of Business and Psychology, 26(2), 219–225.
Dorsey, J. (2021). The impact of social media on youth behavior. New York: Academic Press.
Ellison, N. B., Steinfield, C., & Lampe, C. (2007). The benefits of Facebook “friends”: Social capital and college students’ use of online social network sites. Journal of Computer-Mediated Communication, 12(4), 1143–1168.
Fardouly, J., Diedrichs, P. C., Vartanian, L. R., & Halliwell, E. (2015). Social comparisons on social media: The impact of Facebook on young women’s body image concerns and mood. Body Image, 13, 38–45.
Levenson, J. C., Shensa, A., Sidani, J. E., Colditz, J. B., & Primack, B. A. (2016). Social media use before bed and sleep disturbance among young adults. Preventive Medicine, 85, 36–41.
Naslund, J. A., Aschbrenner, K. A., Barre, L., & Bartels, S. J. (2016). Feasibility of popular m-health technologies for activity tracking among individuals with serious mental illness. Telemedicine and e-Health, 22(9), 733–739.
Primack, B. A., Shensa, A., Sidani, J. E., Whaite, E. O., Lin, L. Y., Rosen, D., … & Miller, E. (2017). Social media use and perceived social isolation among young adults in the U.S. American Journal of Preventive Medicine, 53(1), 1–8.
Ryff, C. D. (1989). Happiness is everything, or is it? Explorations on the meaning of psychological well-being. Journal of Personality and Social Psychology, 57(6), 1069–1081.
Twenge, J. M., & Campbell, W. K. (2018). Associations between screen time and lower psychological well-being among children and adolescents. Preventive Medicine Reports, 12, 271–283.
Vogel, E. A., Rose, J. P., Roberts, L. R., & Eckles, K. (2014). Social comparison, social media, and self-esteem. Psychology of Popular Media Culture, 3(4), 206–222.
